Welke wereld willen we achterlaten?

Zoals het nu gaat, gaat het niet langer. We moeten de dingen die we doen en hoe we daarover denken veranderen. En dat geldt niet alleen voor één bepaald domein, maar voor het hele complexe systeem van interacties tussen alle domeinen. Met zijn Natuurlijk Sociaal Contract stippelt Patrick Huntjens een route daarnaartoe uit.

"We zitten middenin een ecologische, geopolitieke en ongelijkheidscrisis. Die crises kun je niet los van elkaar zien; het zijn allemaal onderling verbonden onderdelen van één grote systeemcrisis. Het sociale contract, de manier waarop we onze samenleving hebben georganiseerd en gestructureerd, werkt niet. Het is verbroken en we hebben een nieuw contract nodig." Aldus het verontrustende maar onontkoombare uitgangspunt van het onderzoek van Patrick Huntjens, die onlangs werd benoemd tot hoogleraar Governance of Sustainability Transitions.

Om de gevolgen van de klimaatverandering in onze (afwisselend extreem vochtige en extreem droge) achtertuin te illustreren, verwijst hij naar de verwoestende overstromingen in Limburg. "Het is duidelijk dat we niet kunnen overleven zonder de natuur, of het nou gaat om energie, voedselzekerheid of wat dan ook. We moeten de ecologische kloof, deze relatiecrisis tussen mens en natuur, overwinnen, en niet langer geloven dat marktmechanismen al onze problemen kunnen oplossen."

Huntjens is een opgewekt mens en werkt aan oplossingen, of dat nu is bij het Maastricht Sustainability Institute of bij de ’Living Labs’. Van die laatste is er bijvoorbeeld een in Amsterdam, waar hij samen met zijn studenten en stakeholders de meest duurzame, circulaire en inclusieve stadswijk van Nederland wil creëren. Op theoretisch vlak heeft hij een holistische analyse gemaakt van hoe het systeem niet werkt en hoe we kunnen bouwen aan een nieuw sociaal contract. Deze term verwijst naar de impliciete afspraken tussen burgers onderling en tussen burgers en overheid - afspraken over hoe dingen worden gedaan, en over wat juist en legitiem is. Het begrip heeft een lange en rijke geschiedenis.

Verlichtingsdenkers als Descartes, Bacon of Montesquieu ontwikkelden het idee van een sociaal contract. Ondanks alle nadruk op wetenschap en rationaliteit, waren hun ideeën gebaseerd op de joods-christelijke opvatting dat de mens boven en los van de natuur staat, en dat God hem de grond en de dieren ter beschikking had gesteld. Het neoliberalisme ging nog een stap verder en plaatste de mens tegenover de mens, elk gedreven door zijn streven om een nulsomspel te winnen en zijn eigen materiële winst te maximaliseren. (Alle betrokkenen zouden de overdaad aan mannelijke naamwoorden heel normaal hebben gevonden). "Deze opvatting is natuurlijk fundamenteel onjuist. We weten dat we een deel van de natuur zijn. We zijn voor ons voortbestaan op dezelfde manier afhankelijk van dit complexe ecosysteem als we voor onze voorspoed afhankelijk zijn van sociale netwerken."

Huntjens begon zijn carrière als bioloog. Een cursus ecologie opende hem de ogen over systeemdenken. "Het gaat erom dat je complexe systemen als een geheel ziet, in plaats van dat je alleen maar naar geïsoleerde mechanismen binnen de systemen kijkt. In de ecologie is dat eigenlijk vanzelfsprekend: als je aan één knop draait, zijn de effecten overal zichtbaar." Hij deed onderzoek naar koraalriffen op Curaçao en zag dat mensen zand op de riffen stortten om het strand groter te maken, zodat er meer toeristen konden komen. Dit beschadigde de riffen, wat weer desastreuze gevolgen had voor de vispopulatie en dus voor de voedselzekerheid.

"Het was zo frustrerend: niemand luisterde naar me toen ik uitlegde dat economische kortetermijnbelangen dramatische gevolgen hadden voor het ecosysteem - waarvan die mensen deel uitmaakten!" Huntjens besefte dat hij systeemdenken moest toepassen op een groter systeem en koos voor een carrière in de politieke wetenschappen en complexe systeemwetenschappen, om te begrijpen hoe en Überhaupt waarom er met die ecologische knoppen werd gerommeld.

Goede voorvaderen voor de toekomst

Huntjens is een grote natuurliefhebber, maar denkt niet dat je per se van de natuur hoeft te houden om het belang van systeemverbetering in te zien. "Het gaat erom dat je een goede voorvader bent! Net zoals we dankbaar moeten zijn dat we op de schouders van reuzen staan, moeten we ons ook realiseren dat de beslissingen die we nu nemen gevolgen hebben voor toekomstige generaties. Het is duidelijk dat we op een dood spoor zitten. Ik bedoel: sla maar een willekeurige krant open..."

Van energie en voedsel tot het onderliggende economische systeem: op vele gebieden zijn grote transities nodig. Het goede nieuws is dat die al begonnen zijn en mensen ze steeds meer omarmen. "Een veganistisch dieet dat de goedkoopst beschikbare voeding wordt. Hernieuwbare energie die minder gaat kosten dan fossiele brandstof. De Nederlandse civil society, die met succes de regering of Shell aanklaagt, omdat zij niet genoeg doen om de doelstellingen van het klimaatakkoord van Parijs te halen. Het zijn allemaal positieve signalen van gamechangers die in de samenleving ontstaan."

Huntjens onderzoekt onder meer de korte voedselvoorzieningsketens in grootstedelijke gebieden als Amsterdam, Maastricht, Istanbul en Milaan. Hij doet ook onderzoek naar de nieuwe subnationale bestuursstructuren bij Nederlandse boerencoöperaties, die worden betaald voor ecosysteemdiensten: duurzame landbouw waar iedereen baat bij heeft. Op internationaal niveau wordt zijn werk over een Natuurlijk Sociaal Contract steeds vaker gebruikt als een bruikbare en positieve visie voor transformatieve verandering, bijvoorbeeld door het Global Research and Action Platform for a New Eco-Social Contract, en door het Intergovernmental Science-Policy Platform on Biodiversity and Ecosystem Services (IPBES) in zijn Transformative Change Assessment.

Patrick Huntjens is hoogleraar Governance of Sustainability Transitions bij het Maastricht Sustainability Institute (MSI) van de School of Business and Economics (SBE), en hoogleraar Social Innovation and Governance for Sustainability bij het Research and Innovation Centre Agri, Food and Life Sciences (RIC-AFL) van de Hogeschool Inholland. In 2021 was hij hogeschooldocent van het jaar.

Momenteel is hij voorzitter van de Participatietafel Voedseltransitie (2021-2025) van DuurzaamDoor, een kennisen innovatieprogramma van de Nederlandse overheid. Zijn boek Towards a Natural Social Contract won de Nautilus Book Award 2022.

Gebrek aan politieke moed

"Er worden veel successen geboekt, maar die vinden nog steeds plaats in niches." Individuen kunnen eenvoudigweg niet alles voor elkaar krijgen; overheden zijn in een betere positie om systeemveranderingen te bewerkstelligen, zoals het belasten van producten op basis van de schade die ze veroorzaken aan de volksgezondheid en het milieu. "Dit soort systeeminnovatie op grote schaal is moeilijk, omdat het nog steeds ontbreekt aan politieke moed."

Huntjens noemt de recente protesten van Nederlandse boeren als voorbeeld van het in stand houden van de status quo. "Wetgeving om stikstof te verminderen verstoort de gevestigde belangen, zoals die van bedrijven die kunstmest, bestrijdingsmiddelen, veevoer en dergelijke produceren." Die actoren hebben aanzienlijke financiële armslag. "Ze gaven niet alleen geld uit aan het lobbyen bij politici, maar ook aan het organiseren van die boerenprotesten."

Huntjens wil boeren absoluut niet demoniseren, maar ziet ze als slachtoffers van het systeem, uitgeknepen als ze worden door de verdienmodellen van de grote spelers, met leveranciers aan de ene en retailgiganten aan de andere kant. "Ze moeten evenveel voedsel per vierkante meter produceren en ook nog eens rekening houden met de maatschappelijke en ecologische kosten."

We zijn zo veel meer dan ons eigenbelang

Huntjens waarschuwt dat het systeem niet zal veranderen, tenzij een meerderheid van de burgers hun antropocentrische wereldbeeld inruilt voor een ecocentrische visie, die zegt dat we alleen bestaan als onderdeel van het ecosysteem. "Zonder de natuur kunnen onze economieën niet functioneren en kunnen onze samenlevingen niet overleven. De overgang van een egocentrisch naar een ecocentrisch sociaal contract vereist een fundamentele herijking van het doel van en de visie op onze samenlevingen en economieën, en wat dit betekent voor de relatie tussen mens en natuur. Zonder een dergelijke paradigmaverschuiving zal de status quo zichzelf in stand houden. De gemiddelde westerling ziet meer dan 300 advertenties per dag, die ons voortdurend aansporen om meer te consumeren. Neoliberale politieke partijen willen hun kernbeginselen niet prijsgeven. Grote bedrijven willen niet afzien van winst of hun monopolies vaarwel zeggen, enzovoorts."

Het concept van de homo economicus, een hyperrationele actor die alleen zijn eigenbelang nastreeft, ligt ten grondslag aan hoe wij de economie plannen en inrichten. In het huidige paradigma is dat de manier waarop we de mens zien, hoewel we het interessant genoeg eerder toepassen op ’de mensheid’ dan op onszelf. "Maar we hebben ook behoefte aan zingeving, betekenisvolle banden met anderen en contact met de natuur in een of andere vorm. Die kennis hebben we, maar we zitten vast in een economisch systeem dat de menselijke natuur voor een groot deel miskent."

Een Natuurlijk Sociaal Contract, zoals geformuleerd door Huntjens, biedt een alternatieve visie. "Het ligt veel dichter bij wat wij als mensen zijn. We hebben een aangeboren vermogen tot delen en zorgen; we zijn in essentie sociaal en gericht op samenwerking, communicatie en wederkerigheid. Deze gedragingen zijn natuurlijk voor ons, ze geven ons energie!" Het Natuurlijk Sociaal Contract van Huntjens biedt een aantrekkelijk en realistisch perspectief. "Ik wil een positieve visie aanreiken: een samenleving waaraan we als burgers graag willen bijdragen. Een samenleving die het huidige systeem achter zich laat. Een samenleving die regeneratief is, in plaats van destructief voor mens en planeet."