Wat denken we als we aan ambtenaren denken? Ze gaan op tijd naar huis, ze hebben zekerheid over hun baan en ze worden goed betaald. Deze drie stereotypen lijken universeel te zijn, blijkt uit een internationale, vergelijkende studie van onderzoekers van de Universiteit Utrecht. Maar er zijn natuurlijk meer stereotypen en ze worden soms anders beoordeeld in de verschillende landen. Op tijd naar huis gaan wordt in bijvoorbeeld Canada, de VS en Zuid-Korea als een positieve eigenschap beschouwd maar in Nederland niet. Belangrijker nog: de negatieve stereotypen van ambtenaren zijn eigenlijk niet representatief voor wat burgers vinden, aldus de onderzoekers. Het valt allemaal wel mee, dit zijn optimistische data
, zeggen Sheeling Neo en Gabriela Szydlowski van het Departement Bestuursen Organisatiewetenschap (USBO).
In gesprekken en in de media zien we vaak een nogal stereotiep beeld van de ambtenaar. Dat heeft negatieve gevolgen voor henzelf, hun werkprestaties en moraal, en voor de diensten die ze leveren
, zegt Gabriela Szydlowski. We wilden zien of mensen deze stereotypen echt onderschrijven en of er een aspect aan zit dat ook in andere culturen voorkomt, om te zien of deze stereotypen wijdverspreid zijn. We hebben daarom in vier landen (Canada, Zuid-Korea, Nederland en de VS) een enquête gehouden.
Het onderzoeksteam vond grote verschillen bij het vergelijken van de stereotypen tussen landen. Stereotypen van ambtenaren in de VS en Canada zijn vergelijkbaar en opmerkelijk positief: in beide landen zijn er geen negatieve eigenschappen in de top tien van stereotypen, en de meest voorkomende eigenschappen buiten de universele eigenschappen waren hardwerkend, verantwoordelijk en behulpzaam. Ter vergelijking: stereotypen in Zuid-Korea en Nederland zijn negatiever, met bijbehorende eigenschappen als inflexibel (in beide landen), saai (in Nederland) en corrupt (in Zuid-Korea). Dit geeft aan dat, hoewel ideeën over overheidspersoneel tot op zekere hoogte universeel kunnen zijn, verschillen tussen landen niet over het hoofd mogen worden gezien.
De top drie stereotypen in Nederland zijn: ambtenaren gaan op tijd naar huis, zijn zeker van hun baan en worden goed betaald.
Universele stereotypen: op tijd naar huis, baanzekerheid, dienstbaar aan de samenleving
Sommige stereotypen leken universeler te zijn en andere meer contextspecifiek
, voegt Sheeling Neo eraan toe. Wat we in deze vier landen aantroffen, waren de ideeën dat ambtenaren op tijd naar huis gaan, dat ze een hoge baanzekerheid hebben en dat ze dienstbaar aan de samenleving zijn. Dat was verrassend, want we horen veel klachten, althans in de media, over of ambtenaren het publiek dienen of niet. Maar burgers uit alle vier de landen lijken te vinden dat ze dat doen.
In de VS blijken de negatieve stereotypen niet representatief te zijn voor wat mensen werkelijk vinden
De situatie in de VS springt er voor mij echt uit
, zegt Neo. Vooral omdat het een van de favoriete punten van conservatieve politici is om de ambtenaren belachelijk te maken en te bezuinigen op de overheidsuitgaven. Je hoort allerlei negatieve stereotypen over ambtenaren en die zijn niet representatief voor wat burgers werkelijk vinden - dat is wat de data laten zien.
Ik beschouw onze gegevens dus als iets heel positiefs. Als alles goed gaat, denken we niet aan het werk van de overheid, dat is de aard van de dingen. We denken niet aan de ambtenaren als de snelwegen en wegen goed zijn of als ons afval wordt opgehaald. We geven ze geen complimenten als dingen werken; we verwachten dat gewoon. De enige keren dat we aan ambtenaren denken, is wanneer dingen niet werken. Onze hersenen zijn geprogrammeerd om op die manier te denken. Desondanks lijkt het erop dat mensen ambtenaren nog steeds grotendeels associëren met positieve eigenschappen. Zelfs in de meer negatieve landen als Nederland of Zuid-Korea zijn ze niet overwegend negatief - dus niet zoals ze in de media worden afgeschilderd. Dit zijn optimistische data.
Op tijd naar huis
De onderzoekers gebruikten een eenvoudige, representatieve steekproef van deelnemers uit elk van de vier landen die de bevolking weerspiegelde en vroeg de respondenten om zoveel mogelijk eigenschappen en kenmerken van ambtenaren te noemen. Ze kwamen tot een lijst van ongeveer 36 eigenschappen (in totaal) en vroegen in een tweede studie andere deelnemers om een top vijf uit de lijst te kiezen die ze het meest associeerden met de ambtenaren in hun land, en om die eigenschappen positief of negatief te beoordelen.
Een in verschillende landen gedeeld stereotype kan op verschillende manieren geïnterpreteerd worden
Szydlowski: Hoewel we geen echte verklaring hebben gevonden voor de verschillende indelingen in alle verschillende landen, is het stereotype dat ambtenaren op tijd naar huis gaan interessant, omdat dit wel een invloed van cultuur laat zien. In Canada en de VS wordt dat als neutraal beschouwd, noch negatief noch positief. Terwijl het in Zuid-Korea als positief wordt beschouwd en in Nederland als negatief. Dit laat zien dat een in verschillende landen gedeeld stereotype op verschillende manieren geïnterpreteerd kan worden.
Kunnen we negatieve stereotypering in Nederland verbinden met afnemend vertrouwen in de overheid? Sheeling Neo betwijfelt het: Het hangt ervan af wat je als vertrouwen ziet. Je kunt denken aan schandalen, gebrek aan transparantie, aan verantwoording of aan het niet nemen van verantwoordelijkheid. Als je naar de gegevens kijkt, worden de ambtenaren als verantwoordelijk beschouwd en dienen ze de samenleving. De negatieve eigenschappen die worden geassocieerd met ambtenaren zijn eigenschappen als inflexibel, lui - die stereotypen kunnen meer verbonden zijn aan een bureaucratische persoonlijkheid. Misschien komt de onvrede eerder voort uit wat burgers verwachten van een ’klantenservice’ dan uit een gebrek aan vertrouwen.
We hebben besloten om het gewoon aan de mensen zelf te vragen. En de reacties waren niet wat academici aanvankelijk veronderstelden.
Het effect van stereotypen veranderen
Veel wetenschappelijk werk in het verleden was gebaseerd op de veronderstelling dat mensen een bevooroordeelde, negatieve kijk hebben op de overheid
, zegt Neo. We zijn terug gegaan naar de oorsprong en hebben die aanname in twijfel getrokken. We hebben besloten om het gewoon aan de mensen zelf te vragen. En de reacties waren niet wat academici aanvankelijk veronderstelden.
Szydlowski: Een duidelijke verklaring is daar niet voor. Misschien is die te vinden in de beroepen die bij burgers opkomen als ze gevraagd worden naar ambtenaren. Sommigen denken misschien aan leraren, verpleegkundigen en maatschappelijk werkers, terwijl anderen meer denken aan belastingambtenaren of de typische ’ambtenaar’.
Neo: Het is heel moeilijk te verklaren. Misschien komt het voort uit hoe de regeringen werken, maar dit was geen goede verklaring voor alle verschillende landen. In Zuid-Korea is er bijvoorbeeld een behoorlijk hiërarchische cultuur en confucianisme dat resulteert in respect voor autoriteit, en we verwachtten dat dat zou worden weerspiegeld in de antwoorden van burgers, maar het kwam niet op die manier naar voren. Nederlanders staan bekend als een high trust society, maar dat was ook niet per se wat we vonden in de resultaten.
Wat we wel zien is het negatieve effect van stereotypen
, gaat ze verder. In Nederland hebben gemeenten moeite met het werven van nieuw personeel en misschien kunnen de stereotypen een van de problemen zijn. Misschien zelfs voor de overheid in het algemeen. Niemand wil geassocieerd worden met eigenschappen als weinig ambitieus, saai, inflexibel of lui.
Positieve stereotypes kunnen ook juist gebruikt worden om talent aan te trekken en te behouden
Szydlowski: Het goede nieuws is dat aan de andere kant de positieve stereotypen als ’op tijd naar huis gaan’, baanzekerheid en goed betaald worden ook juist gebruikt kunnen worden om talent aan te trekken en te behouden. Het zou dus goed zijn om dit te benadrukken; "wij hechten waarde aan de balans tussen werk en privé, je mag op tijd naar huis, je krijgt goed betaald en baanzekerheid". Dat zou ook een manier kunnen zijn om het aan te pakken.
Neo: Daar zouden de nationale overheid en gemeenten op kunnen inspelen, want de publieke sector is er om deze voordelen te bieden. Zij zouden kunnen profiteren van de bescherming die ze zelf kunnen bieden. Dat kunnen ze in sterkere mate dan de private sector, omdat de die bijvoorbeeld gevoeliger is voor marktwerking.
Wilt u meer informatie? Neem dan contact op met de onderzoekers: Sheeling Neo , Gabriela Szydlowski of Isa Bertram.
U kunt ook het artikel ’Working 9 to 5? A cross-national analysis of public sector worker stereotypes’ (by Sheeling Neo, Isa Bertram, Gabriela Szydlowski, Robin Bouwman, Noortje de Boer, Stefan Grimmelikhuijsen, Etienne Charbonneau, M. Jae Moon & Lars Tummers) gratis downloaden. Het artikel is gepubliceerd in Public Management Review.
Download het artikel ’Working 9 to 5’’ (website Public Management Review)
