Dierenartsen hebben het beste voor met de dieren die ze behandelen. Dat betekent soms ook dat ze het leven van een dier moeten beëindigen. Hoe kom je als dierenarts tot zo’n beslissing? En wat doe je als een diereigenaar er anders over denkt dan jij? Het is niet altijd duidelijk wie de eindverantwoordelijkheid heeft. "Praat erover met elkaar! Dat doen we veel te weinig."
Ondanks drukke agenda’s, nemen de drie dierenartsen de uitnodiging dankbaar aan om met elkaar te praten over euthanasie bij dieren. Ellen Deelen , universitair docent bij de faculteit Diergeneeskunde, Joost Segeren , dierenarts bij de Universitaire Landbouwhuisdieren Praktijk, en Maaike Dijkhorst , gezelschapsdierenarts bij Dierenkliniek Kerkelanden, maken graag tijd vrij voor een gesprek. Zij zijn benieuwd waar hun collega’s tegenaan lopen bij dit voor hen relevante thema.
Gevoelig onderwerp
Euthanasie blijkt een gevoelig onderwerp dat dierenartsen onderling maar zelden bespreken, terwijl ze er vaak mee te maken krijgen. "Ik heb vanochtend nog een kalf moeten laten inslapen", vertelt Segeren. "Soms doe ik zelfs een paar keer per week een euthanasie", schat hij. "In de tien jaar dat ik hier werk, heb ik al honderden dieren geëuthanaseerd. Dat lijkt veel, maar ik heb ook duizenden dieren behandeld."
Wat meteen opvalt in het gesprek, is de liefdevolle manier waarop de dierenartsen over dierenlevens praten - ook over het beëindigen daarvan. "Een ziek dier laten inslapen, heeft ook iets moois", zegt Dijkhorst. "Het is bijzonder om die afweging samen met een eigenaar te maken. En vaak is het dat als ik een euthanasie níet doe, dat een dier daaronder lijdt en de eigenaar uiteindelijk ook."
Ik heb al honderden dieren moeten laten inslapen, maar ook duizenden dieren behandeld
Joost Segeren,Ölandbouwdierenarts
de Universitaire Landbouwhuisdieren Praktijk
Rustig inslapen
Ook Segeren merkt op dat euthanasie mooi kan zijn. "Vooral als de dierenarts en eigenaar het eens zijn dat het geen zin meer heeft om een dier nog langer te laten leven. De handeling zelf verloopt doorgaans snel en het dier slaapt meestal rustig in."
Om euthanasie uit te voeren, is instemming nodig van de diereigenaar. Dat kan bij een dierenarts zorgen voor een gevoel van onmacht, bijvoorbeeld als die overtuigd is dat euthanasie de beste keuze is, terwijl de eigenaar dat niet zo ziet. Maar het omgekeerde gebeurt ook: dat een diereigenaar zijn dier wil laten inslapen, terwijl er nog alternatieven zijn.
"Dierenwelzijn is bij zo’n beslissing altijd het uitgangspunt", zegt Segeren. "Maar er spelen allerlei factoren mee. Wat is het hoofddoel waarvoor het dier wordt gehouden? Met een schaap op een kinderboerderij gaan mensen anders om dan op een veehouderij. Soms kan een eigenaar de zorg voor een dier niet garanderen. Dan maak je als dierenarts een andere afweging, dan als je weet dat iemand goed voor het dier zorgt."
Is dat soms niet wrang?
"Klopt, maar dat moet je meenemen in je afweging. Is een eigenaar bereid om de zorg te bieden? Verder kijk je ook naar het leven dat een dier nog voor zich heeft: gaat het om een jong dier, of is het een oud dier met een ander vooruitzicht? Dit soort factoren betrek je allemaal in je beslissing tot euthanasie."
Verloopt dit proces anders bij gezelschapsdieren?
Dijkhorst: "Nee, daar spelen in principe dezelfde factoren, maar bij paarden en productiedieren is er ook een economisch belang. Gezelschapsdieren hebben gezelschap als enige functie. Ik kan dus makkelijker enkel focussen op de kwaliteit van leven van het dier."
Maar een dier heeft altijd een baasje dat de zorg moet verlenen, vult zij aan. "Bij chronische aandoeningen, zoals nierziekten of diabetes, gaat het om intensieve behandelingen. Soms heeft een dier wel vier keer per dag medicijnen nodig. Dan kan ik als dierenarts wel alles uit de kast willen trekken, maar als ik merk dat een eigenaar mijn advies niet kan opvolgen of niet gemotiveerd is, doe ik dat niet. Vanuit eigenaren is dat niet altijd onwil, maar vaak ook onbegrip of praktische onhaalbaarheid, bijvoorbeeld als mensen ook mantelzorger zijn. Ook financiële beperkingen kunnen een reden zijn om niet door te behandelen. Als ik onvoldoende vertrouwen heb dat eigenaren de zorg ook echt kunnen leveren, dan euthanaseer ik soms liever iets eerder. Kwaliteit van leven van het dier staat altijd bovenaan, die wil ik bewaken."
Vertrekken met doodziek dier
Ingewikkelder wordt het als de dierenarts vindt dat de tijd is gekomen, maar de eigenaren daar nog niet aan toe zijn. Dijkhorst: "Soms vertrekken mensen met een doodziek dier, omdat ze de beslissing niet aankunnen en zien we ze niet meer terug. Dat wil ik hoe dan ook voorkomen. Daarom probeer ik altijd zoveel mogelijk in gesprek te blijven met een eigenaar."
Ook niet elke eigenaar luistert naar het advies van de dierenarts. Dijkhorst: "Dan spreken we af dat mensen over drie maanden terugkomen met hun kat met een schildklierafwijking, en dan komen ze een jaar later binnenlopen met een uitgemergeld dier. ’Hij doet het nog heel goed, hoor!’ Daar heb ik wel last van. Je leert steeds beter inschatten hoe je mensen het beste kunt adviseren en begeleiden, maar het blijft mensenwerk. En het gaat wel eens fout, je hebt niet overal controle over."
Laatst wilde iemand haar kip laten euthanaseren. Het dier kakelde te hard en de buren hadden geklaagd
Maaike Dijkhorst, gezelschapsdierenarts
Dierenkliniek Kerkelanden
Kip kakelt te hard
Soms is de situatie ronduit bizar. "Laatst kwam iemand op mijn spreekuur met een kip. Het dier zat prachtig in z’n veren en was springlevend. Vraagt de eigenaar of ik de kip wil euthanaseren, want die kakelde te hard. De buren hadden geklaagd. Dat ga ik natuurlijk niet doen." Ze voegt grinnikend toe: "De eigenaar wilde het dier niet meer meenemen, dus toen zat ik met een kip opgescheept." Gelukkig vond Dijkhorst snel een adoptieadres en kon de kip blijven leven.
Kiezen tussen twee kwaden
De afweging om een dier te euthanaseren, kan veel vragen van een dierenarts, weet Ellen Deelen als geen ander. Zij promoveerde in april 2024 op dit onderwerp en sprak met dierenartsen over hoe zij hun professionele rol invullen, en welke factoren meewegen bij zo’n besluit. Haar proefschrift kreeg veel media-aandacht en ook binnen de beroepsgroep leeft het onderwerp sterk, merkte zij. "Euthanasie bij dieren is niet zo strikt gereguleerd als bij mensen, het proces kan behoorlijk complex zijn. Zo is het soms lastig te voorspellen wat medisch gezien de beste keuze is voor een dier. Dan is het kiezen tussen twee kwaden."
Deze ingewikkelde beslissingen over leven en dood zijn van invloed op het werkplezier van de dierenarts. "Veel studenten starten de opleiding met het oog op ’zorgen voor dieren’. Dat kan ook betekenen dat je dit soms het beste doet door een dier te laten inslapen", schetst Deelen het dilemma. "Dat kan lastig zijn voor dierenartsen, vooral als je voor die keuze komt te staan op het moment dat euthanasie al onvermijdelijk is. Hoe dit je werkplezier kan beïnvloeden, zouden we onderling meer bespreekbaar moeten maken."
Besteedt de opleiding genoeg aandacht aan euthanasie?
Dat kan beter, vinden zij. Zo is het in de praktijk nog onduidelijk bij wie de eindverantwoordelijkheid ligt voor het dier. "In ons vakgebied geldt dat de diereigenaar verantwoordelijk is voor de dagelijkse verzorging van zijn dier, maar als dierenarts ben ik ook verantwoordelijk voor dierenwelzijn", zegt Segeren. "Wie maakt uiteindelijk de beslissing wel of geen euthanasie? Die afweging maak je in samenspraak en dat lukt meestal prima, maar soms ook niet. Wat doe je dan als dierenarts? Ik kan de NVWA inschakelen, maar dan zet je de relatie met de veehouder onder druk. Dat komt in de opleiding te weinig aan bod."
Extra wetof regelgeving is volgens hen geen oplossing voor dit dilemma. "Je wilt dat de beroepsgroep zodanig is uitgerust dat je regelgeving niet nodig hebt als sturend middel bij zulke beslissingen", vindt Deelen. "De onafhankelijke positie van dierenartsen is een groot goed bij het beoefenen van je beroep. Maar dat kan bij deze dilemma’s wel zorgen voor druk op de professionals. Hoe moet je omgaan met een klant en hoe behoud je een goede relatie? Wat doet een klant met zijn dieren, zodra die uit beeld verdwijnt? Regelgeving zou in ingewikkelde situaties hoogstens een extra ruggensteun moeten zijn voor de dierenarts."
Aan de slag met casus uit de praktijk
Tijdens de opleiding Diergeneeskunde kunnen studenten kiezen voor een keuzevak over euthanasie van vijf weken, gericht op leren voor én vanuit de praktijk. Daarvoor is veel belangstelling. "We proberen studenten zoveel mogelijk aan te reiken om te verkennen hoe het is om als practicus aan de slag te gaan met vraagstukken rondom euthanasie", zegt vakcoördinator Ellen Deelen. "Er komen allerlei relevante facetten aan bod, zoals de uitvoering, het wettelijk kader, ethische aspecten, communicatie en ook omgaan met emoties. Studenten krijgen les van verschillende docenten en ook externe deskundigen." De rode draad vormt een praktijkcasus, ingebracht door een dierenarts die deze casus zelf uitdagend en leerzaam vond. "Deze casus werken studenten uit en bespreken we aan het eind met de betreffende dierenarts. Zo stimuleren we studenten om zich te verplaatsen in de rol van practicus en theorie en praktijk te verbinden."
Naast het keuzevak wordt ook in het algemene curriculum meer aandacht besteed aan het thema. Verdere integratie van het vak in het bestaande curriculum wordt verkend.
Morele druk
"Er staan al veel regels in de wet Dieren", vult Dijkhorst aan. "Ook over het verwaarlozen van dieren. Toch zie ik in de praktijk ook dieren die, vaak onbewust, zijn verwaarloosd door hun eigenaar. Dan moet ik een weg vinden om het dier er weer bovenop te helpen, of het gesprek aangaan om zijn leven te beëindigen. Dan ben je aangewezen op je communicatievaardigheden. Praktisch gezien heb ik niet de eindverantwoordelijkheid, maar mentaal voel ik wel een grote verantwoordelijkheid. Dat geeft morele druk, ook bij collega’s af en toe. Wat mij als veterinaire professional zou helpen, is een duidelijker kader over wie uiteindelijk eindverantwoordelijk is. En wat ik kan doen als een eigenaar zijn verantwoordelijkheid niet neemt, zodat ik die morele druk minder voel en het dier wel kan helpen."
Liefst kom je samen met een eigenaar tot zo’n beslissing. Het gaat vaak wringen als wij op het laatste moment worden betrokken
Ellen Deelen, universitair docent
de Universitaire Landbouwhuisdieren Praktijk
Zou de dierenarts eindverantwoordelijk moeten zijn?
"Dat denk ik niet en kan ook niet", antwoordt Deelen. "Zolang de eigenaar de zorg voor het dier draagt, hoort daar verantwoordelijkheid bij. En je wilt hun inzichten ook benutten, zij zien het dier elke dag, jij alleen tijdens een consult. Liefst kom je samen met een eigenaar tot zo’n beslissing, waarbij je vooraf regelmatig gesprekken met elkaar voert. Zo probeer je ingewikkelde situaties te voorkomen. Het gaat vaak wringen als wij op het laatste moment worden betrokken." Segeren vindt het zelfs schadelijk als een dierenarts als enige eindverantwoordelijk wordt. "Dan krijgen wij de rol van NVWA en worden we een soort inspectie. Dat moeten we niet willen."
Hebben jullie nog een boodschap voor andere dierenartsen?
"Praat erover met elkaar!" zegt Segeren. "Dat doen we te weinig. Euthanasie ligt gevoelig, zeker bij beginnende dierenartsen. Bespreek vooral de dilemma’s bij de afweging en communicatie, want ook ervaren dierenartsen hebben niet altijd een kant-en-klaar antwoord." Ook Dijkhorst heeft baat bij gesprekken met collega’s. Verder neemt zij bewust een moment voor zichzelf, voordat ze besluit om een dier wel of niet te euthanaseren. "Dat doe ik om goed te voelen of ik de juiste beslissing neem. Dat helpt mij enorm."
Wil je inhoudelijk over dit thema doorpraten in dialoog? Het Centre for Sustainable Animal Stewardship organiseert met regelmaat dialoogsessies over de omgang tussen mens en dier. Wil je op de hoogte blijven? Mail dan naar censas@uu.nl .
