Deinotherium giganteum, een uitgestorven olifantensoort die leefde in de moerassen en het omringende laagland van het Paratethys-reuzenmeer
Voor het eerst heeft onderzoek onder leiding van een Utrechtse aardwetenschapper - dr. Dan Palcu - een plek gekregen in het Guinness Book of World Records. Zijn fascinerende onderzoek toont de immense proporties van het grootste meer dat de aarde ooit heeft gezien: de Paratethys. Guinness World Records publiceerde een hele pagina over het ’Grootste meer ooit’ op hun website en besteedde er ook aandacht aan in de gedrukte editie.
Dr. Dan Palcu en het Paleomagnetisch Laboratorium Fort Hoofddijk van het departement Aardwetenschappen speelden een essentiële rol bij het bepalen van de exacte afmetingen van het Paratethysmeer. De Utrechtse onderzoekers gebruikten een techniek genaamd magnetostratigrafie, waarbij omkeringen van het aardmagneetveld gebruikt worden om sedimentlagen uit het verre verleden te dateren. Hierbij konden zij de grootte en het volume van Paratethys vaststellen.
Watermassa
Zo’n 11 miljoen jaar geleden zag het Europese continent er heel anders uit dan nu. Het meest indrukwekkende verschil is waarschijnlijk de Paratethys - een watermassa die zich uitstrekte van de Alpen tot Centraal-Azië. Door het ophogen van de bergketens van Midden-Europa werd de oude Paratethys-zee van de oceaan afgesneden en zo ontstond dus het megameer Paratethys, het grootste meer ooit.
Tien keer het volume van alle huidige zouten zoetwatermeren
Palcu en zijn collega’s beschreven de afmetingen van het megameer in een studie die ze publiceerden in juni 2021. Op zijn hoogtepunt strekte Paratethys zich uit over een gebied van ongeveer 2,8 miljoen vierkante kilometer, gevuld met meer dan 1,8 miljoen kubieke kilometer brak water. Dit is meer dan tien keer het volume van alle huidige zouten zoetwatermeren samen. Frankrijk, het Iberisch schiereiland, de Scandinavische landen, Duitsland, Polen, Italië, het Verenigd Koninkrijk en Oostenrijk pasten samen gemakkelijk tussen de oevers van het meer, en dan nog was er genoeg plaats om de halve Balkan er ook nog eens bij te stoppen. Maar niet alleen de afmetingen van het meer waren bijzonder. Paratethys werd gekenmerkt door een unieke endemische fauna, waaronder Cetotherium riabinini - de kleinste walvis die ooit in fossielen is gevonden.
Tumultueuze geschiedenis
Paratethys kende een tumultueuze geschiedenis, die gekenmerkt werd door meerdere hydrologische crises en uitdrogingsperioden, het gevolg van klimaatschommelingen. Deze geschiedenis is ontrafeld door Palcu en zijn collega’s. Tijdens de ernstigste crisis verloor het megameer meer dan tweederde van zijn oppervlak en een derde van zijn volume, waarbij het waterpeil met maar liefst 250 meter daalde. Dit had verwoestende gevolgen voor fauna en veel soorten stierven dan ook uit. Op een gegeven moment vulde het meer zich weer, waardoor het met de Middellandse Zee werd verbonden en het daardoor ook zijn status van meer verloor.
We stuitten op een ecosysteem dat acuut reageert op klimaatschommelingen
Dan Palcu
Rotsen gevormd tijdens de rampen die het meer troffen zijn kliffen geworden met uitzicht op de Zwarte Zee, een van de weinige overblijfselen van het oude reuzenmeer. Kaap Kaliakra, Bulgarije (foto: Dan Palcu)
Departement Aardwetenschappen
Klimaatschommelingen
Over het belang van dit onderzoek zegt dr. Palcu: ’Het gaat hier om meer dan louter nieuwsgierigheid. We stuitten op een ecosysteem dat acuut reageert op klimaatschommelingen. Door de rampen te onderzoeken die dit oude megameer heeft doorstaan, weten we beter hoe we moeten omgaan met de huidige en toekomstige crises in zuurstof-arme zeeën, zoals de Zwarte Zee.’ De Zwarte Zee is vandaag de dag namelijk een afspiegeling van de penibele omstandigheden van zijn oude tegenhanger, Paratethys. Grotendeels verstoken van zuurstof herbergt de diepte waterstofsulfide, een giftig gas dat schadelijk is voor zowel mensen als de meeste diersoorten. Bovendien bevatten de sedimenten ’bevroren’ methaan, een uitzonderlijk krachtig broeikasgas dat in de atmosfeer kan vrijkomen als reactie op de opwarming van de aarde, waardoor milieurampen worden veroorzaakt.
Tekst loopt door onder afbeelding
Koolstofopslag
Palcu doet momenteel onderzoek naar de veerkracht van deze ecologisch kwetsbare regio’s tegen klimaatverandering en door de mens veroorzaakte veranderingen Hij benadrukt dat het begrijpen van de Paratethys niet alleen een reis naar het tragische verleden is, maar ook een baken van hoop voor de toekomst: ’De Zwarte Zee heeft het potentieel om een van de grootste natuurlijke koolstofreservoirs van de aarde te worden. De stabiliteit ervan is van het grootste belang voor toekomstige initiatieven op het gebied van koolstofopslag."
150 miljoen boeken
Het veroveren van een plaats in het Guinness Book of World Records is geen geringe prestatie en zal een groot publiek laten kennismaken met de fascinerende wetenschap rond dit megameer. Sinds de oprichting in 1954 heeft Guinness World Records meer dan 150 miljoen boeken verkocht in meer dan 100 landen, in meer dan 40 talen.
Internationale samenwerking
De studie naar het reuzemeer, onder leiding van dr. Dan Palcu, was een samenwerking tussen de Universiteit Utrecht, de Universiteit van São Paulo (Brazilië), de Russische Academie van Wetenschappen, het Senckenberg Biodiversität und Klima Forschungszentrum (Duitsland) en de Universiteit van Boekarest (Roemenië).
